Partneritetet Publike-Private kanë hyrë në fjalorin e politikave publike në Shqipëri si një zgjidhje për të përshpejtuar investimet infrastrukturore pa rritur menjëherë borxhin shtetëror. Në teori, ky mekanizëm synon të sjellë kapital privat, eficiencë dhe teknologji të avancuar në projekte që ndryshe do të kërkonin dekada financime publike. Në praktikë, megjithatë, fotografia është më e ndërlikuar. Përvoja shqiptare e pasqyruar gjerësisht edhe nga raportet e FMN-së, Bankës Botërore dhe organizatave të pavarura tregon se PPP-të përbëjnë jo vetëm një mekanizëm financiar, por edhe një rrjet të mundshëm ekonomiko-politik që, në mungesë të transparencës dhe kontrollit të fortë, mund të shndërrohet në kanal për korrupsion, klientelizëm dhe kapje të institucioneve.
Një nga problemet më të theksuara është mënyra e klasifikimit fiskal të PPP-ve. Në Shqipëri, disa marrëveshje regjistrohen si investime private, disa si borxh i shtetit (përfshirë pagesat e disponueshmërisë), ndërsa një pjesë tjetër mbetet jashtë bilancit.
FMN ka evidentuar se një pjesë e madhe e detyrimeve publike, ndër këto edhe detyrimet PPP, nuk përfshihen në bilancet zyrtare, duke krijuar një boshllëk midis borxhit real dhe atij të raportuar. Vetëm sipas një vlerësimi të FMN-së, detyrimet nga PPP-të llogariten rreth 7% të PBB-së, ndërkohë që asetet publike të paregjistruara arrijnë rreth 83% të PBB-së, duke dëmtuar ndjeshëm transparencën fiskale.
Shqipëria është vlerësuar nga institucionet ndërkombëtare si një ndër vendet me peshën më të lartë relative të PPP-ve krahasuar me PBB-në në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Vlerësimet e viteve të fundit tregojnë se kontratat PPP në Shqipëri kanë pasur një vlerë të akumuluar që arrin deri në 36% të PBB-së, ndërsa një program shtesë prej 7% të PBB-së ishte parashikuar përmes nismave të reja PPP. Në kontrast, vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor sipas FMN-së kryejnë investime reale vjetore në PPP në nivelin e vetëm 0.5% të PBB-së. Ky kontrast tregon një shpërpjesëtim të madh midis ambicies shqiptare dhe praktikës rajonale.
Ky pozicionim i Shqipërisë ka pasoja domethënëse: sa më e lartë të jetë pesha e PPP-ve ndaj PBB-së, aq më i lartë është rreziku i kontingjencave fiskale detyrime të fshehura ose të vonuara që shteti duhet t’i përballojë në të ardhmen. Nëse këto detyrime nuk dokumentohen qartë, borxhi publik real është më i lartë sesa ai i deklaruar, duke kufizuar hapësirën për politika sociale, investime publike dhe menaxhim të krizave.
Transparenca mbetet një problem kritik. Mekanizmat e tenderimit të mbyllur, negociatat me klauzola konfidenciale dhe mungesa e auditimit të pavarur krijojnë hapësira për përqendrimin e përfitimeve në duart e një grupi të kufizuar aktorësh. Në disa raste, vendimmarrjet për PPP janë marrë përmes procedurave të përshpejtuara, pa analiza të plota tëvlerës për para (Value for Money) një standard thelbësor nëvendet e BE-së. Kur ky proces shoqërohet me presion politik për të realizuar projekte të mëdha, krijohet një ambient ku interesat private mund të kapin funksione kyçe të shtetit.
Sektori energjetik është ndër më të ekspozuarit. Projekte të shumta në hidroenergji janë realizuar përmes skemave të koncesioneve dhe PPP-ve, ku shteti është angazhuar me kontrata afatgjata që përfshijnë pagesa të garantuara, klauzola penalitetesh dhe risk të lartë financiar. Pagesat e disponueshmërisë, veçanërisht, përkthehen në barrë tëdrejtpërdrejtë mbi buxhet, duke ulur fleksibilitetin e financavepublike për dekada.
Nëse e shohim këtë dinamikë në raport me fqinjët, tabloja është edhe më e qartë: ndërsa vende të tjera të Ballkanit Perëndimor përdorin PPP-të në mënyrë më të matur duke fokusuar investimet në projekte të mëdha të transportit oseenergjisë Shqipëria ka një portofol shumë më të larmishëm, por edhe më pak transparent. Risku që detyrimet e këtyre kontratave të materializohen në mënyrë të beftë është më i lartë pikërisht për shkak të mungesës së kontrollit dhe të monitorimit.
Një tjetër problem i mprehtë lidhet me kapacitetet institucionale. Kontratat PPP janë të ndërlikuara, kanë dimensione juridike, teknike dhe financiare që kërkojnë ekspertizë të lartë. FMN ka rekomanduar disa herë që autoritetet shqiptare të forcojnë kapacitetet për negociimin dhe monitorimin e PPP-ve duke theksuar se dobësia e institucioneve publike rrit avantazhin e partnerit privat, dhe rrit kostot për shtetin.
Në kuadër të integrimit me Bashkimin Evropian, Shqipëria duhet të konsolidojë qasjen e saj ndaj PPP-ve: të harmonizojë metodologjitë e raportimit me standardet e ESA 2010; të publikojë kontratat në mënyrë transparente; dhe të garantojë që çdo marrëveshje të shoqërohet me vlerësim të plotë të riskut fiskal. Përndryshe, PPP-të rrezikojnë të shndërrohen në instrument financiar që dëmton stabilitetin afatgjatë të financave publike.
PPP-të kanë potencial të vërtetë për të sjellë kapital dhe ekspertizë private në infrastrukturë; megjithatë, për Shqipërinë ky potencial shoqërohet me rreziqe të mëdha fiskale, institucionale dhe politike. Pa transparencë, pa raportim të unifikuar dhe pa mekanizma të fortë kontrolli, PPP-të rrezikojnë të kthehen në një mekanizëm që ushqen korrupsionin dhe përqendrimin e përfitimeve duke cënuar interesin publik dhe stabilitetin ekonomik të vendit.
Një element shtesë me rëndësi është dinamika midis rreziqeve të ndara dhe atyre të transferuara. Në teori, PPP-të synojnë që risqet të ndahen aty ku secila palë është më e aftë t’i menaxhojë. Në praktikë, në shumë kontrata në Shqipëri rreziku operacional dhe ai i kërkesës mbeten te shteti. Kjo nënkupton që edhe nëse projekti nuk arrin performancën e pritshme, pagesat për kompaninë private mbeten të garantuara. Sipas analizave të FMN, strukturat e tilla krijojnë atë që quhet rrezik i fshehur fiskal, pra detyrime të cilat nuk shfaqen menjëherë në bilanc, por që përkthehen në pagesa të sigurta për dekada.
Për një ekonomi të vogël, këto kontrata mund të kufizojnë hapësirën për investime strategjike në sektorë tëtjerë si arsimi ose shëndetësia. Kjo është arsyeja pse institucionet ndërkombëtare insistojnë që vlerësimet para nënshkrimit të jenë të plota, ku përfshihet analiza e vlerës përpara, testet e konkurrencës së tregut dhe skenarët alternativë të kostos për shtetin.
Në kuadër të projektit rajonal Go PPP, Qendra Shqiptare për Kërkime Ekonomike (ACER) ka kontribuar në analizimin e praktikave të qeverisjes së PPP-ve në Shqipëri, mbledhjen dhe interpretimin e të dhënave, si dhe hartimin e rekomandimeve të bazuara në evidenca. ACER ka luajtur një rol të rëndësishëm në forcimin e dialogut publik mbi transparencëndhe llogaridhënien, si edhe në angazhimin e aktorëve lokalëdhe të shoqërisë civile për të promovuar standarde më të lartatë mirëqeverisjes dhe përputhje me praktikat evropiane.
Gjatë zbatimit të projektit, ACER dhe partnerët kanë evidentuar disa përvoja të mira që reflektojnë potencialin e vërtetë të PPP-ve me qeverisje të mirë. Në raste ku tenderët janë zhvilluar me procedura transparente, ku kontratat janë publikuar dhe vlerësimet e riskut fiskal janë bërë me standarde profesionale, projektet rezultojnë me investime infrastrukturore që sjellin përmirësim të shërbimeve përqytetarët, pa rritur në mënyrë të fshehtë borxhin publik. Përmë tepër, përfshirja aktive e shoqërisë civile dhe komuniteteve lokale në konsultime dhe monitorim ka rritur besueshmërinë dhe llogaridhënien në vendimmarrje duke kontribuar në zhvillim të qëndrueshëm dhe në përfitim për komunitetin. Këto shembuj pozitivë tregojnë se, kur zbatohet me rigorozitet dhe transparencë, modeli PPP mund të realizojë balancin mesinteresit publik dhe investimeve private.
Qendra Shqiptare për Kerkime Ekonomike (ACER)
