Nga Ardian Vehbiu
Ka qenë një kohë që, kur donin të vinin në dukje se dikush ishte njeri i kulturuar, i ditur dhe ndoshta edhe “i urtë”, njerëzit përdornin shprehjen “i kënduar” (përkatësisht “i lexuar”), me kuptimin që ai person kish lexuar shumë – sepse leximi, veçanërisht i librave (por jo i tabelave të dyqaneve dhe i shpalljeve të vdekjeve) shihej si provë e diturisë dhe si një lloj palestre e kujt kërkonte ta mbante mendjen në formë dhe të përgatitur.
Mbaj mend se im atë, që e kaloi një pjesë të jetës dhe të karrierës duke u marrë me arsimin pas-universitar dhe kualifikimin shkencor të kolegëve të vet, kur ndihej i frustruar dhe i pakënaqur me interesin e tyre për të bërë përpara, ankohej e thoshte: “nuk lexojnë”.
Edhe sot mbetet e modës që të mburremi, në rrjetet sociale, me librat “e hollë” që lexojmë – dhe kur them “e hollë” nuk kam parasysh numrin e faqeve, por finesën e tekstit, statusin dhe efektin e titullit ndaj tjetrit.
E megjithatë, ndodh tani rëndom që të kulturuarit, të diturit e të mësuarit ta shpalosin virtytin e tyre intelektual jo duke lexuar, por DUKE SHKRUAR; ashtu përfitojnë edhe nga teknologjia e komunikimit që ua mundëson t’ia japin tjetrit tekstin e tyre menjëherë, pa asnjë filtrim, madje as edhe filtrimin e vetvetishëm, që ofron distanca në kohë mes krijimit të tekstit dhe botimit.
Për këta njerëz le të themi se janë “të shkruar”.
Dy-tre breza më parë, ata që shkruanin pa pushim këqyreshin pak si “të prekur” në tru; ndoshta edhe ngaqë ngurronin që t’ua tregonin të tjerëve se ç’kishin nxirë në letër. Përndryshe, kultura të tjera, kanë përdorur edhe shprehjen “grafoman” – për ata që ishin dashuruar pas penës së tyre. Unë do të kisha preferuar “llafograf”.
Por këta të sotmit shquhen prej para-ardhësve të tyre jo vetëm ngaqë shkruajnë shumë, por edhe ngaqë NUK LEXOJNË më, madje as ato tekste që shkruajnë kolegët e tyre dhe ato tekste PËR TË CILAT SHKRUAJNË, ose të cilave u përgjigjen, dhe kushedi as fjalët që shkruajnë vetë. Sikur u ngjajnë cave që marrin fjalën, në prezantime librash, për t’u shprehur kështu: “unë romanin XX NUK e kam lexuar, por dy gjëra dua t’i them…”
E trajtojnë hapësirën e fjalës publike si të ishte një lloj haleje open air, ku të pastrojnë hauret e zorrëve.
Janë disa tipa, emra të njohur, që më dalin përpara vend e pa vend; i mbushin rrjetet sociale me të pëgërat e tyre, pastaj statuset që nxjerrin ua marrin portalet dhe u japin një jetë të dytë, edhe më të kotë se e para. Këta i kënaqin kushtet, për t’u kurorëzuar si mjeshtra të kotit: jo vetëm që nuk lexojnë më asgjë, por edhe nuk thonë më asgjë: ashtu ua kalojnë edhe predikatorëve.
Karakteristikë e teksteve të tyre është përdorimi i pasthirrmës ORÉ: kjo “oré” shpreh njëherazi dëshirën për t’u kthyer me këmbë në tokë, por edhe padurimin e kujt është bindur tashmë se nuk mban më ujë pilafi dhe se nuk mund të rrijë më njeriu pa folur (paçka se këta vetë e kalojnë ditën të kapur nga diarre të pandalshme të fjalës edhe të shkruar edhe të folur); siç shpreh edhe konstatimin se gjërat janë të thjeshta, madje aq të thjeshta, sa edhe një budalla mund t’i kuptojë e t’i ftillojë, ergo…
Pasthirrmë thirrore, që mund të përdoret edhe në njëjës (“ore ti!”) edhe në shumës (“ore ju!”), ORÉ i përshtatet mirë atij ligjërimi, që i drejtohet një shumice a mizërie duke e trajtuar si të ishte një njeri i vetëm; ajo tërheq vëmendjen, por ndaj shqetësimit “legjitim” të folësit, i cili tashmë ka kuptuar diçka që është kaq e thjeshtë, kaq elementare, sa të tjerëve u paska shpëtuar. Një lloj zgjimi drejt arsyes praktike, hapje sysh sa e pafajshme, aq edhe vrastare. Prandaj edhe thëniet me ORÉ, qofshin gojore qofshin të shkruara, ndiqen shpesh nga një pyetje mohore, një interpelim, i tipit “ore, po NUK e shihni ju që po ju vjedhin?” dhe forma ligjërimore të ngjashme.
Një funksion tjetër, më dinak, i kësaj pasthirrme është që të ndërmjetësojë për një shkëputje nga magjia ase yshtja e tekstit të shkruar; ORÉ-ja e hedhur në bisedë agresivisht është shpagimi i analfabetit, sepse i bën thirrje mendjes së thjeshtë, primitive, reptile tek Tjetri; “ORÉ, po si kujtoni ju se i kanë bërë milionat këta?”, duke e qark-shkurtuar arsyen. “ORÉ, po nuk e shihni vallë se po ju bien pantallonat?” (vëreni patetizmin e asaj “vallë”). Kjo sikur e dallon nga simotra e saj, MORÉ, që nuk e ka shkundur dot prej supeve difensivizmin, nevojën për t’u mbrojtur, për të argumentuar; “dale, mos u ngut, MORÉ djalë!”
Kur nxjerr krye në tekstin e shkruar, ORE-ja sjell me vete edhe justifikimin pse nuk ka nevojë të lexohet më; bashkë me justifikimin tjetër, paradoksal, të atij që përgjigjet pa e përfillur pyetjen që është bërë. Por ky lloj analfabetizmi i tipit të ri, i atyre që janë “të shkruar” por jo “të kënduar” (“të lexuar”), nuk ka nevojë për pasthirrma, që ta shpallë ardhjen e tij: mjafton që logorreja të shndërrohet në diarre.
Tundohem ta shoh si efekt anësor, të përkohshëm, të papjekurisë së teknologjisë së rrjeteve sociale – ose të pamundësisë së përkohshme për t’i pëllitur me zë një turme të ngjashmish me ty sipas dëshirës dhe midesë – pamundësisë së përkohshme për ta mbajtur megafonin te koka e krevatit a te tavolina e kafes. Një ditë, kjo që po ndodh tani, kur të gjithë janë ulur të shkruajnë teksa në mes tonë janë shfaqur orakujt e inteligjencës artificiale dhe logorretë e tyre me flluska, do të mbahet mend si paradoksi i të shkruarit inflacionar, që i parapriu idiotizimit oral.
Në fakt, me t’u stabilizuar shkrimi, si teknologji komunikimi dhe arkivimi, qytetërimet filluan të themelohen edhe mbi diferencën midis përmasës gojore dhe përmasës së shkruar të ligjërimit – duke shfrytëzuar mundësitë e ndryshme në raport me artikulimin në kohë dhe në hapësirë.
Ideja është se, deri sa nuk ishin adoptuar Web 2.0 dhe mediat sociale, individi – si folës dhe si shkrues – i përdorte kapacitetet e ndryshme të mediumit për ta specializuar edhe produksionin e thënies: ato që thuheshin me gojë nuk thuheshin dot me shkrim, dhe viceversa.
Mjaft të sjellim ndërmend diferencat mes talk radio dhe bibliotekës.
Pavarësisht nga funksionet – qoftë si shpallje e bashkisë, qoftë si roman – teksti i shkruar ka kërkuar një lloj tjetër angazhimi edhe nga autori, edhe nga marrësi (lexuesi, konsumatori). Për të komunikuar me turmën, politikani ka përdorur rregullisht fjalën e folur; dhe në parim ka qenë e pamundur, që “t’i shkruash” një turme; sa kohë që dëgjimi mund të kolektivizohet, duke u bashkëndarë nga një grup i madh njerëzish – madje edhe i pafund, po të integrojmë në ekuacion radion dhe TV-n; por leximi, për nga vetë natyra e aktit, individualizon.
Por mediat sociale tani po e ripërkufizojnë agjencinë e turmës, duke lejuar të kristalizohet edhe një lloj i ri, deri dje i panjohur, i dhunës të paktën konceptuale. Në këto media shpesh ndodh që njeriu – përndryshe gjithnjë e më i vetmuar, për shkak të izolimit që sjell mbështjellja me Internet – t’i flasë një turme të imagjinuar. E cila turmë, gjithë duke mbetur e imagjinuar, e ripërfton veten si turmë virtuale në komentet.
E artikuluar online, politika dhe – më gjerë – komunikimi me turmat ka më pak rrezik të përplaset me uniformat blu; prandaj ndihet më e lirë t’i përdorë instrumentet e dhunës edhe në komunikim, me kusht që këto të mbeten… virtuale.
Gurut e sotëm të mediave sociale, virtuozët e manipulimit të turmave virtuale, janë të parët që e kuptojnë se, falë teknologjisë së re, mund t’i flasin publikut sikur t’i shkruanin; dhe t’i shkruajnë masës së lexuesve (ndjekësve) sikur t’i flisnin.
Kjo i lejon edhe të mbajnë fjalime nga kolltuku, gjithë duke u lexuar, si të ishin autorë best-sellerësh; dhe t’i riprodhojnë turmat me formulat magjike të ORÉ-ve të tyre.
Fjalët e tyre të shkruara mbeten (scripta semper manent), por janë kaq shumë, dhe kaq të flluskëta, sa kjo i shtyn vetvetiu drejt harresës. Njëherazi, fjalët e tyre të folura fluturojnë (verba semper volant), por tani vetëm brenda kafazit ku i mban të ndryrë virtualiteti.
E dëgjuat, oré?
